İngiliz
Doğu Hindistan Firması olarak da bilinen firma resmi olarak (1600-1708) yılları
arasında Governor and Company of Merchants of London Trading into East Indies
ve (1708-1873) yılları arasında Birleşik Company of Merchants of England
Trading to East India 31 Aralık 1600 yılında Doğu , Güneydoğu Asya ve
Hindistana sömürü ticareti yapmak amacıyla kraliyet tüzüğüne dahil edilerek
kuruldu. Tekelci ticaret kurumu olarak
başlayan firma 18 yy. başları ve 19 yy. ortalarına kadar İngiliz emperyalist
politikalarına dahil olmuş ve ajan olarak rol almıştır. Buna ek olarak firmanın
Çin'deki çalışmaları (19 yy) İngiliz etkisinin genişlenmesinde Katalizatör
görevi almıştır. Firma Doğu Hindistan baharat ticaretini paylaşmak için
kuruldu. Bu ticaret 1588 yılında İspanya Armadasının İngiltere tarafından
yenilgiye uğratılmasına kadar İspanya ve Portekiz tekelindeydi ve bu yenilgi
İngilizlere bu tekeli kırma şansını verdi. 1612’ye kadar ayrı bağımsız seyahatlerle
yürütüldü ve ayrı ayrı abonelendirildi. Kalıcı hisselerin yükseldiği 1657’e
kadar geçici anonim hissesi verildi.
Firma
Doğu Hindistan adaları ( Şuanki Endonezya)’nda bulunan Hollanda ve Portekiz
muhalefeti ile karşılaştı. Hollandalılar 1623
Amboina Katliamından sonra ( İngiliz
, Japon ve Portekiz tüccarların Hollanda otoriteleri tarafından idam edildiği
olay ) firma üyeleri Adadan dışlandı fakat firmanın Hindistan'daki Portekiz
yenilgisi sonrası Babür İmparatorluğundan ticari tavizler kazandı. Firma Doğu Hindistan'da pamuk , ipek ürünleri , çivit ve gühercik ticareti için yerleşti. Alanlarını
İran körfezi , Güneydoğu Asya ve Doğu Asya'ya kadar uzattı.
1620
‘lerin başında köle işçiliğine ve köleleştirilmiş insanların Güneydoğu Asya ve
Hindistan'daki tesislere ve Angola'nın batısındaki okyanus ortasında bulunan St
Hellen adasına taşıma başladı. Bu köleleştirilmiş insanlar Endonezya ve Batı
Afrikadan gelmesine rağmen büyük çoğunlukla Mozambik ve özellikle Madagaskar
gibi Doğu Afrika'dan geldi ve öncelikli olarak Hindistan ve Endonezya firma
merkezlerine taşındı. Kölelerin büyük çaplı taşınmaları 1730-1750 yılları
arasında yaygındı ve 1770’de sona erdi.
18
yy ortalarında pamuk ürün ticareti reddedilmesi sonrası Çin'den gelen çay ithali
önem kazandı. 19 yy başlarında firma Çin'e yasadışı afyon satışı ile çay
ticaretini finanse etti. Bu ticarete Çin muhalefeti sonrası Çinin yenilgisi ve
ticari tavizler kazanan İngilizlerin yayılmasına sebep olan 1. Afyon savaşını
hızlandırdı ve ikinci çatışma olan Ok Savaşı (Arrow war) 1856-60 sonrası Avrupalılar ticari haklar
kazandı.
Orijinal
firma kendi tekeline karşı çıktı ve rakip firmanın kurulmasına ve sonrasında 1708’de
bu iki firmanın birleşmesine neden oldu. Birleşmiş firma 24 kurul ve komiteler
aracılığıyla çalışacak şekilde organize edildi. Yıllık olarak Sahipler Kurulu
veya Hisse sahipleri tarafından seçilirdi. 1757 de Bengalin kontrol altına
alınması sonrası 1773’e kadar Hindistan politikası ; hisse senedi satın alması
yoluyla oyların alınabildiği hisse sahipleri toplantılarından yönetilirdi. Bu düzenleme
hükümet müdahalesine neden oldu. Düzenleme yasası (1773) ve William Pot küçük Hindistan
yasası (1784) ile Parlamento’ya bağlı
düzenleme kurulu kuruldu. Bundan sonra firma yavaş yavaş ticari ve politik
kontrolünü kaybetti. Ticari tekeli 1813’de kırıldı. 1834’den sonra İngiltere'nin
Hindistan'daki ajansı olarak yönetildi. 1857 Hindistan ayrılmasından sonra bu rolden yoksun bırakıldı
ve 1837’de tüm tüzel kişiliklerinden vazgeçti.
https://www.britannica.com/topic/East-India-Company
